Muzeum Narodowe w Lublinie

Do Nałęczowa Żeromski po raz pierwszy przyjechał 10 września 1890 r. i do do wiosny 1892 r. był nauczycielem trzech córek w domu Anieli i Michała Górskich, właścicieli Nałęczowa i okolicznych majątków.

Okres pobytu w Nałęczowie okazał się dla Stefana Żeromskiego bardzo owocny, wręcz przełomowy w jego karierze pisarskiej i w życiu osobistym. Debiutanckie nowele, m.in. “Siłaczka”, “Zmierzch”, “Zapomnienie” znalazły uznanie u wydawców warszawskiego czasopisma “Głos” i zainteresowały szerokie kręgi czytelników, a znajomość z poznaną tu Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową uwieńczona została ślubem. Wkrótce potem małżonkowie wyjechali do Szwajcarii, gdzie w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu z wielkim zaangażowaniem pracował nad uporządkowaniem i skatalogowaniem znajdujących się tam zbiorów. Urządził ekspozycję muzealną - Pokój Mickiewicza, Pokój Kościuszki, Pokój Przyjaciół Polski.

Po powrocie do kraju, 8 września 1899 r. w Warszawie, przyszedł na świat syn Oktawii i Stefana - Adam.
Żeromski ponownie zamieszkał w Nałęczowie w latach 1905-1908. Na wzniesieniu zwanym Górą Armatnią zbudował stylową zakopiańską Chatę, letni dom i pracownię zarazem, na którą przeznaczył honorarium za powieść “Popioły”. W tym czasie aktywnie zaangażował się w życie społeczne i polityczne regionu. Był inicjatorem powstania Towarzystwa Oświatowego “Światło“, które swym zasięgiem objęło całą Lubelszczyznę. W ramach działalności Towarzystwa powołał do życia Uniwersytet Ludowy prowadzący działalność odczytową, upowszechniającą wiedzę z wielu dziedzin życia. Powodowany troską o najmłodszych, zainicjował i sfinansował budowę Ochronki, pionierskiej na owe czasy placówki oświatowo-wychowawczej, przeznaczając na ten cel własne fundusze z honorarium za “Dzieje grzechu“. Organizował Wakacyjne Kursy dla Nauczycieli Ludowych, wspierał działalność Teatru Ludowego dla amatorów wystawiającego sztuki klasyczne.

Stefan Żeromski należał do tych autorów, których twórczość wywoływała szeroki oddźwięk społeczny. Był pisarzem pokolenia, któremu po przeszło stu latach niewoli dane było doczekać niepodległego państwa. Twórczość jego określał żarliwy patriotyzm, przejawiający się w trosce o pomyślność ojczystego kraju. Bohaterowie jego utworów stali się symbolami określonej postawy społecznej i moralnej, wzorcami osobowymi. Utwory Żeromskiego uczyły szacunku do historii, do przeszłości narodowej, rozwijały społeczną wrażliwość.

Pisarz był nie tylko moralistą i wizjonerem, ale człowiekiem niezwykłej aktywności. W czasie I wojny światowej w Zakopanem, pełnił funkcję sekretarza miejscowej ekspozytury Naczelnego Komitetu Narodowego w randze oficera Legionów. Po klęsce zaborców był jednym z pierwszych organizatorów władzy państwowej na Podhalu, został obwołany prezydentem tzw. Republiki Zakopiańskiej. W wolnej Polsce powołał do życia Związek Zawodowy Literatów oraz polski oddział PEN-Clubu.

W końcu maja 1920 r. wziął udział w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach prowadzonej na rzecz powrotu tych ziem do Macierzy. Wygłaszał odczyty, wydawał odezwy, na wiecu w Gdyni zainicjował powołanie Towarzystwa Przyjaciół Pomorza. Po wybuchu wojny bolszewickiej udał się na front jako korespondent wojenny. W 1924 r. kandydował do literackiej Nagrody Nobla. W tym samym roku Polskie Towarzystwo Krajoznawcze nadało mu godność Członka Honorowego jako “Piewcy piękna ziemi polskiej”. W uznaniu zasług dla kraju pisarz uhonorowany został wielką wstęgą orderu “Polonia Restituta” I klasy.