Muzeum Narodowe w Lublinie

W dawnym malarstwie ludowym, podobnie jak w rzeźbie, przeważała tematyka sakralna. Były to kompozycje niezbyt skomplikowane, przejrzyste, rytmiczne, uporządkowane. Pojedyncze postaci umieszczano zazwyczaj centralnie, tak, aby dominowały na powierzchni tła. Prostotę kompozycji malarze starali się zrekompensować poprzez wprowadzenie intensywnych barw i bogatej dekoracji.

Kolekcja malarstwa ludowego prezentuje dzieła XIX i XX-wiecznych malarzy, tak anonimowych, jak i znanych z imienia i nazwiska. Wśród galerii świętych obrazów uwagę zwraca Św. Trójca.  Przedstawia on Boga Ojca podtrzymującego na kolanach umęczonego Chrystusa i św. Ducha. Takie ujęcie ikonograficzne w sztuce polskiej występuje niezwykle rzadko. Obraz zbliżony jest do typu malarstwa ikonowego. Pokrewieństwo owo wynika z kompozycji postaci: wydłużone proporcje ciała, twarze o migdałowych oczach i długim nosie, połączonym jedną linią z brwiami, oraz okonturowanie postaci.

W izbach wiejskich najczęściej można było spotkać kopie znanych obrazów słynących cudami, m.in. obrazy przedstawiające Matkę Boską Częstochowską z charakterystycznym dla wielu malowideł ludowych ornamentem plastycznym w postaci tła wykonanego techniką grzebykową oraz z dekoracją korony poprzez wklejenie drobniutkich szkiełek imitujących kamienie szlachetne.

Prezentowane na wystawie obrazy na szkle pochodzą z różnych regionów (Śląsk, Karpaty, Słowacja, Pokucie itp.), lecz wszystkie zostały znalezione na Lubelszczyźnie; potwierdza to tezę, że obrazy na wieś były przywożone z pielgrzymek do miejsc świętych lub kupowane u wędrownych handlarzy. Warto podkreślić fakt, iż na Lubelszczyźnie także istniały ośrodki, w których malowano obrazy na szkle. Z uwagi na cechy formalne stanowiły one odrębną grupę, a wyróżniało ich: ciemnogranatowe tło, lekkość linii konturu oraz ornament kwiatowy przypominający różę. Malarstwo to zanikło z chwilą rozpowszechnienia się tańszych fabrycznych obrazów religijnych, głównie oleodruków, które były popularne na wsi już w końcu XIX w.

Amatorska twórczość malarska samorodnych artystów żyjących na wsi pojawiła się dopiero po I wojnie światowej, lecz nadal nie była zbyt rozpowszechniona. Po II wojnie światowej obok obrazów o treści religijnej w chałupach chłopskich pojawiły się obrazy o tematyce świeckiej: pejzaże, kwiaty, sceny rodzajowe czy makatki. Są to obrazy malowane na szkle, naklejanki z prasowanej słomy oraz makatki. W latach 1950-1970 szczególnie rozpowszechnione były makatki. Makatki malowane na płótnie lub czarnej satynie wykonywano w środowisku małomiasteczkowym. Przez ludność wiejską nabywane były na jarmarkach lub kupowane od wędrownych sprzedawców. Niekiedy autorkami takich makatek były wiejskie kobiety. Malatury dekoracyjne o motywach kwiatowych komponowane były przeważnie na osi centralnej i nawiązywały do dekoracji spotykanej na skrzyniach ludowych. Często spotykane były makatki typu narracyjnego, przedstawiające sceny rodzajowe, polowania, pejzaże.

Podobnie przedstawia się sprawa świeckich obrazów malowanych na szkle, które sprzedawano na targach, roznoszono po domach czy malowano amatorskim sposobem na wsiach. Najczęściej są to obrazy o tematyce roślinnej, pejzaże, obrazy o tematyce figuralnej oraz obrazki z dekoracją kwiatową, która stanowiła obramowanie do wklejanej fotografii z okolicznościowymi podpisami, takimi jak: “Z powinszowaniem imienin”, “Pamiątka z wojska”, “Pamiątka pierwszej komunii” itp. Przy wykonaniu takich obrazów niejednokrotnie twórcy wykorzystywali do dodatkowej dekoracji staniol i cynfolię. Trudno dziś jednoznacznie ocenić wartość artystyczną tych prac, ale w latach 60. XX w. stanowiły one częstą dekorację izb wiejskich. Ze znanych nam twórców malujących obrazy na szkle można wymienić: Jana Stręciwilka z Aleksandrowa i Genowefę Baran z Ochoży w pow. biłgorajskim i Marię Ciechomską z Pawłowa w pow. chełmskim.

W regionie lubelskim funkcjonowała również pewna grupa artystów wykonująca obrazy olejne na kartonie lub płótnie. Mimo że większość znanych artystów działała na wsi, prace ich nie znajdowały uznania we własnym środowisku. Były wykonywane na konkursy sztuki ludowej lub kupowane przez muzea, rozchodziły się także wśród ludzi ze środowiska inteligenckiego. Wśród dość licznej grupy malarzy, kilku artystów z uwagi na nieprzeciętny talent, oryginalną kompozycję czy niezwykłą kolorystykę zyskało uznanie krytyków. Bo najbardziej utalentowanych i oryginalnych artystów należał Bazyli Albiczuk (1909-1995) z Dąbrowicy Małej w pow. bialskopodlaskim, twórca słynnych “Ogrodów”, będących efektem ukochania i obserwacji przyrody, w której dostrzegał niedoścignioną doskonałość, panujący tam ład i harmonię, oraz własnych przemyśleń. Oglądając jego dzieła (Ogród w maju, Wiosna w lesie, Kwiecień),  przenosimy się w piękny, prawie bajkowy krajobraz i odnosimy wrażenie, że zapach kwiatów i drzew widniejących na kompozycji wypełnia całe wnętrze. Natomiast Julian Bajkiewicz (1904-1990) z Chełma - który malarstwem zajął się dopiero po przejściu na emeryturę i początkowo traktował je jako antidotum na nerwicę - urzeczony architekturą swojego miasta z upodobaniem malował zabytkowe kościoły, panoramy czy tajemnicze zakątki miasta. Jego malowane delikatnymi pociągnięciami pędzla pejzaże zadziwiają kolorystyką. Nie przywiązywał wagi do kolorów występujących w rzeczywistości, ale dbał o harmonię sąsiadujących ze sobą barw.