Muzeum Narodowe w Lublinie

Prześliczne szkolne wzgórze. Na froncie placu, tuż nad drogą, wznosi się piękny, murowany dom. Ściany z surowego kamienia, fugowane cementem, mocny dach łamany od wyglądów i balkonów, weranda podparta przez łukowe arkady. Potężne skarpy zwierają budowlę, tęgi mur otacza cały plac od strony drogi. Okna domu otwarte. Słychać głos fortepianu i śpiew kilkudziesięciu głosów dziecięcych…
Stefan Żeromski, Józef Katerla, "Róża", Kraków (1909)

Ochronka, będąca darem Stefana Żeromskiego, jest żywym pomnikiem społecznikowskiej pasji pisarza. Projekt budynku opracował Jan Witkiewicz. Prace rozpoczęto w 1906 roku. Na oczach nałęczowskiej społeczności rosła okazała budowla z cegły i kamienia. Żeromski stale zabiegał o pieniądze, pożyczał na weksle, brał materiały na kredyt, a gdy i to nie wystarczało – ofiarował własne oszczędności i honorarium za „Dzieje grzechu” (ponad 6000 rubli). Funkcjonowanie Ochronki było możliwe dzięki ofiarności wielu ludzi. Oktawia i Stefan Żeromscy, Jan Witkiewicz, Walentyna Nagórska osobiście dokładali starań, aby pozyskać fundusze, książki do biblioteki i dary rzeczowe. Przez wiele lat, nawet po wyjeździe z Nałęczowa, pisarz regulował zaległe rachunki, wyszukiwał sponsorów zasilających skromny budżet placówki. Po odzyskaniu niepodległości Ochrona, zgodnie z wolą pisarza, nazwana im. A. Żeromskiego, stała się własnością społeczną. Pod egidą Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego działała do wybuchu II wojny światowej. Od 1946 roku do sierpnia 2001 roku w „Domu Światła” mieściło się Przedszkole im. Adama Żeromskiego.

Przeniesie Muzeum do Ochrony im. Adama Żeromskiego w naturalny sposób łączy postaci obu Pisarzy, którzy mimo różnic ideowych, estetycznych i literackich są postaciami ważnymi zarówno dla Nałęczowa i całego regionu.

Muzeum Bolesława Prusa, propaguje twórczość autora „Lalki”, przypomina o związkach pisarza z Lubelszczyzną. Bolesław Prus zawitał do Nałęczowa w roku 1882 jako kuracjusz, z nadzieją wyleczenia lęku przestrzeni (agorafobii). Leczył się i odpoczywał corocznie w latach 1882-1910 pozostawiając wśród mieszkańców żywe wspomnienia. Do dziś jego imieniem nazywane są miejsca, w których najczęściej go widywano: Góra Prusa, wąwóz czy Domek Prusa. Biblioteka nałęczowska nosiła imię Prusa i Żeromskiego, zaś pobudowane w 1904 r. Kąpiele Tanie przeznaczone dla okolicznych rzemieślników i włościan nazwano imieniem Bolesława Prusa dla upamiętnienia szerzonej przez autora oświaty zdrowotnej wśród ludu.